Bức ảnh gây trấn động thế giới

Tấm ảnh bị bắn vào đầu và hình ảnh về cái chết của người trong ảnh đã được phóng viên ảnh và quay phim nước ngoài ghi lại

Sự kiện

Vào Tết Mậu Thân, lúc chiến sự đang diễn ra ác liệt trên toàn thành phố Sài Gòn thì cảnh sát Việt Nam Cộng Hòa lùng sục bắt được một người mà họ tình nghi là đặc công cộng sản ở gần khu vực cầu Thị Nghè hoặc khu vực Chợ Lớn, nơi mà trước đó theo họ có một gia đình đại úy cảnh sát nhưng cũng có thể là gia đình Trung tá VNCH Nguyễn Tuấn bị giết và đem nộp cho Thiếu tướng Nguyễn Ngọc Loan. Tướng Loan cầm khăn lau mặt, vẫy tay kêu các tùy tùng tránh ra, đi đến bên người bị bắt đang mặc áo quần thường phục và bị trói và bắn thẳng vào đầu làm chết ngay tại chỗ người bị bắt.

Sự kiện này đã được phóng viên chiến trường người Mỹ đi theo đoàn quân Việt Nam Cộng Hòa là ký giả Eddie Adams chụp được , cùng lúc ấy, phóng viên đài ABC của Úc là Neil Davis cũng quay phim rất rõ ràng.

Sở dĩ họ chụp và quay phim được cảnh bắn thẳng vào đầu người bị bắt là do quy định hồi đó các quân nhân Việt Nam Cộng Hòa không những cho phép các phóng viên nước ngoài được tự do đi theo đưa tin chiến sự nóng bỏng tại chỗ mà còn bảo vệ họ khi ra chiến trường. Việc này đã làm quan điểm của Hoa Kỳ sau này thay đổi khi cho phép các phóng viên chiến trường được quân nhân hộ tống đi theo quay phim chụp ảnh tại chỗ vì có thể sai lệch dư luận về tình hình chiến trường và các nhà báo Hoa Kỳ cũng được yêu cầu tự kiềm chế khi đưa các hình ảnh chiến tranh gây ghê sợ, có hại cho tinh thần binh sỹ và gia đình quân nhân cũng như lòng yêu nước.

Bức ảnh của Eddie Adams ngay lập tức đã lên trang nhất các báo quốc tế, làm xôn xao dư luận, gây sốc cho người dân Mỹ, làm đẩy mạnh phong trào phản chiến ở Mỹ. Nó trở thành một trong những hình ảnh được nhớ tới nhiều nhất của cuộc Chiến tranh Việt Nam và nó mang lại cho Adams giải Pulitzer trong năm 1969 về chụp hình tin tức tại chỗ.

Từ đó người ta bắt đầu quan tâm đến Nguyễn Ngọc Loan và người bị bắn. Nguyễn Ngọc Loan bị phong trào phản chiến Hoa Kỳ xem là một biểu tượng của dã man tàn bạo. Sau này ông cũng gặp nhiều khó khăn trong cuộc sống vì bức ảnh này, ngay cả sau khi bị thương sau Tết Mậu Thân lúc còn ở Việt Nam cũng như lúc xin sang định cư và sinh sống ở Hoa Kỳ.

Do bức ảnh chụp khá rõ, được phổ biến trên toàn thế giới, được nhiều người quan tâm và cũng là một cơ hội để tấn công trên mặt trận chính trị trong Chiến tranh Việt Nam mà người ta để ý tới không chỉ tướng Loan mà cả người bị bắt và bị bắn.
Hơn mười năm sau Tết Mậu Thân đã có rất nhiều nhà báo nước ngoài đến Việt Nam tìm hiểu về người bị giết. Qua nguồn tin của Bộ tư lệnh thành phố và cơ quan báo chí Sở Ngoại vụ, phóng viên báo Novosty đã cho đăng bài trên Báo Tuổi trẻ nhan đề Anh Bảy Lốp ... khoảnh khắc đi vào bất tử và đặt câu hỏi về tung tích gia đình Bảy Lốp. Kỷ niệm 20 năm Tết Mậu Thân Báo tuổi trẻ có bài "Chuyện mới về anh Bảy Lốp" của phóng viên Bích Vy. 30 năm sau sự kiện Tết Mậu Thân, hãng phim Giải Phóng đã làm bộ phim "Từ một bức ảnh" để tìm hiểu về người chiến sỹ bị bắt và bị bắn chết. Đã có nhiều giả thuyết với các nguồn tin khác nhau về việc ai là người bị bắn, sự kiện xảy ra vào ngày nào, tại địa điểm nào, ...

Thời gian và địa điểm

Có nhiều thông tin khác nhau về thời gian và địa điểm xảy ra sự kiện Nguyễn Ngọc Loan bắn người trên đường phố Sài Gòn. Về thời gian, có hai thông tin khác nhau:

•1 tháng 2 năm 1968, tức mồng Một Tết Mậu Thân, theo BBC và nhiều tờ báo khác

•5 tháng 2 năm 1968, tức mồng 5 Tết Mậu Thân, theo ông Lê Ngọc Cung, phóng viên AP đi theo tướng Nguyễn Ngọc Loan, người được cho là nhân chứng, vì khi đó chiến sự đã giảm nên các phóng viên mới đi theo được

Về địa điểm, có ba thông tin khác nhau:

•Khu vực gần Chợ Lớn, theo đài BBC và nhiều nguồn tin khác

•Gần cầu Thị Nghè, theo một số nguồn tin

•Ngã tư Ngô Gia Tự và Sư Vạn Hạnh, theo ông Lê Ngọc Cung cựu phóng viên hãng AP là người được xem là nhân chứng xác nhận người bị bắt và bị bắn
Về người bị bắn

Có hai giả thuyết về người bị bắn. Giả thuyết về Nguyễn Văn Lém đã có từ năm 1985, khi vợ của Nguyễn Văn Lém lần đầu được xem tấm ảnh. Giả thuyết thứ hai về Lê Công Nà bắt đầu được đưa ra từ năm 1998.
Giả thuyết Nguyễn Văn Lém

Theo lời kể của bà Nguyễn Thị Lốp, vợ của Nguyễn Văn Lém, ông quê ở xã Vĩnh Lộc, huyện Bình Chánh. Năm 1947 ông tham gia lực lượng Việt Minh hoạt động vùng ven Sài Gòn, 1953 bị bắt sau đó vượt ngục. Năm 1954 tập kết, cùng năm này vợ ông sinh con gái đầu lòng (vào thời điểm năm 1998 cô sống ở Long Khánh). Năm 1962 Nguyễn Văn Lém vào Nam, sau đó sống với vợ ở Củ Chi. Năm 1966 vợ Lém có bầu con thứ hai, Lém trả lời câu hỏi của vợ về dự định đặt tên con là dù trai hay gái cũng đặt tên Nguyễn Ngọc Loan (cô Nguyễn Ngọc Loan đã có gia đình, vào thời điểm năm 1998 sống ở Tân Bình, làm nghề bán tạp hóa). Cuối năm 1967, khi vợ Lém có thai người con trai út Nguyễn Dũng Thông thì Nguyễn Văn Lém đột ngột bảo vợ về quê ăn Tết. Từ sau sự kiện Mậu Thân cho đến khi được nhìn thấy tấm ảnh, bà Nguyễn Thị Lốp không nhận được tin tức gì về chồng. Hài cốt Nguyễn Văn Lém tức Bảy Lốp hiện chưa tìm được, ông đã được công nhận là liệt sỹ.

Khoảng năm 1985, từ khi có bài báo của phóng viên hãng Novosty đặt câu hỏi về tình hình gia đình Bảy Lốp, đại tá Nguyễn Phương Nam nguyên cán bộ Sở Ngoại vụ thành phố Hồ Chí Minh, người có nhiều quan hệ với đặc công, tìm hiểu thông tin và biết được rằng: ngày mồng Một Tết Mậu Thân có một mũi tấn công của quân Giải phóng miền Nam vào Bộ Tư lệnh Hải quân Việt Nam Cộng Hòa và người chỉ huy là Bảy Lốp, chỉ huy phó là Hai Ly, theo đó Bảy Lốp bị bắt và bị đưa đến Bộ Tư lệnh cảnh sát dã chiến Việt Nam Cộng Hoà, nhưng không rõ Bảy Lốp bị đưa đi đâu, kết hợp với tin của phóng viên người Nhật lúc đó thì có người bị cảnh sát dã chiến đưa đến đường 20 cũ tức đường Lý Thái Tổ hiện nay và bị bắn. Nguyễn Phương Nam phóng to bức ảnh và cho rằng cách chỗ bị bắn có một hiệu giày khoảng 100m. Từ đó ông đi tìm gia đình Bảy Lốp.

Vào năm 1985 đoàn của Đảng Cộng sản Nhật Bản đã sang thăm và tìm hiểu. Nhờ bức ảnh của đoàn Nhật mà vợ liệt sỹ đại úy Nguyễn Văn Lém mới biết là chồng đã bị Nguyễn Ngọc Loan bắn năm 1968 do Nguyễn Văn Lém rất giống người trong ảnh. Và từ đó người dân Việt Nam mới bắt đầu có được thông tin về người bị bắn trong ảnh.

Giả thuyết rằng người bị bắn là Nguyễn Văn Lém được hỗ trợ bởi các thông tin sau:

•Xác nhận từ đồng đội: Đại tá Nam Hà Bộ tư lệnh thành phố Hồ Chí Minh xác nhận là người trong ảnh giống Nguyễn Văn Lém.
•Xác nhận từ vợ là bà Nguyễn Thị Lốp: xác nhận người trong ảnh bị bắn có áo carô bị đứt nút mới khâu, hai lỗ tai và trán giống Nguyễn Văn Lém, nhưng mặt bị bầm giập nhìn không ra và không chắc là giống Nguyễn Văn Lém.
•Trùng hợp thời gian: Mất sáng mồng một Tết, trùng với nguồn tin của BBC về người bị bắn.

Giả thuyết Lê Công Nà (Nè)

Lê Công Nà tức Bảy Nà đi theo cách mạng lúc 21 tuổi. Ông là chính trị viên quận đội kiêm phó chỉ huy quận 5 (quận 5 lúc đó tương ứng với địa bàn quận 5 quận 10 và 11 hiện nay). Sau khi hội họp, nhân dân, cán bộ ban chỉ huy quân sự quận 5, quận ủy quận 5 thành phố Hồ Chí Minh đã thống nhất lên tiếng xác nhận Lê Công Nà là người trong bức ảnh.

Lê Công Nà bị bắt lúc ở lại ngăn chặn đối phương cho đồng đội rút lui, ông bị giết lúc hơn 16 giờ, ngày mồng 4 tháng 2 năm 1968 (mồng 4 Tết) trên đường Minh Mạng cũ, nay là đường Ngô Gia Tự. Theo cán bộ quận 5, Lê Công Nà đã ở 2 năm tại Vườn Lài để xây dựng cơ sở.

Giả thuyết về Lê Công Nà được hỗ trợ bởi các thông tin sau

Các xác nhận từ đồng đội:
oBà Phạm Thị Sứ, tức Năm Bắc, nguyên bí thư quận ủy quận 5, xác nhận rằng sáng mồng 2 Tết, tại điểm nóng Vườn Lài, nơi tiểu đoàn 6 đóng quân hôm mồng Hai Tết, bà đã thấy Lê Công Nà còn mặc áo carô, hai bên có cười chào hỏi nhưng không kịp nói chuyện. Bà xác nhận người trong ảnh chính là Bảy Nà.

oBà Trương thị Tý, 85 tuổi (vào năm 1998) nguyên là cơ sở thành ủy thành phố Sài Gòn, là cơ sở nuôi dưỡng Bảy Nà (Nè) hoạt động nội thành, nhận ra người trong bức ảnh chính là Bảy Nà. Bà còn khẳng định trường hợp Trần Quốc Thảo cách 50 năm bà còn nhận ra, trường hợp Bảy Nà chỉ mới hai mươi mấy năm nên theo bà không khó để nhận dạng.

oÔng Nguyễn Văn Tứ, Chánh thanh tra thành phố, nguyên thường vụ viên quận ủy quận 5, khẳng định "Bảy Nà bị bắt ở chùa Ấn Quang và đem đến bắn tại đây, ai cũng biết vì Bảy Nà là chỉ huy quân sự quận 5 chứ không phải chỉ là chiến sỹ nên nhiều người biết và tin lan xa".

oBà Vũ Xuân lý, nguyên phó bí thư quận ủy quận 5, xác nhận người trong bức ảnh là Bảy Nà, ngoài ra Bảy Nà có đặc điểm là tóc rẽ ngôi tay mặt, rất phù hợp với người trong bức ảnh.

oBà Ông Bích Liên, cán bộ quận 5, bạn chiến đấu cũ của Bảy Nà, khẳng định lúc bà xem báo của miền Nam thời bấy giờ vào năm 1968 đã nhận ra Bảy Nà và lúc đó các đồng đội của bà khi xem hình trên báo đã khóc cho Bảy Nà bị tướng Loan bắn chết.

oÔng Trương Văn Do khẳng định người trong ảnh là Bảy Nè.

•Xác nhận từ người thân: ông Lê Công Tứ, anh ruột của Lê Công Nà, đã xác nhận người trong ảnh chính là em của mình Lê Công Nà (Nè) ngoài ra ông khẳng định hai anh em rất giống nhau mà ông thì lại giống người trong bức ảnh.
Nếu người trong bức ảnh là Lê Công Nà lúc bị bắt đang chiến đấu thì trường hợp này là tướng Loan đã bắn cán bộ chỉ huy cộng sản khi bắt được để trả thù có thể vi phạm Công ước Genève về đối xử nhân đạo với tù binh, hàng binh chiến tranh.

Lý do bị bắt và bắn

•Do người bị bắt vi phạm luật chiến tranh: theo Neil Davis trong cuốn "In the Frontline" sau này tường thuật lại thì tướng Loan hôm đó nghe tin người bạn đồng nghiệp cảnh sát và cả gia đình ông này, trong đó có hai đứa bé con đỡ đầu của tướng Loan, bị đặc công Việt Cộng giết chết vài giờ trước đó. Khi nghe có đặc công Việt Cộng bị bắt gần khu vực nhà người bạn bị giết này, ông Loan không chịu nổi nên quyết định xử bắn tại chỗ. Hoặc do Thượng úy đặc công đó đã tra vấn Trung tá thiết giáp Nguyễn Tuấn ở trại Phù Đổng Gò Vấp để lấy mật mã lái xe thiết giáp không được, dù đã giết gần hết cả gia đình của Nguyễn Tuấn gồm có 8 người bằng cách đâm chết bà mẹ già 80 tuổi, chỉ còn sót lại đứa con 10 tuổi vì vậy ông Loan khi bắt được đã bắn tại chỗ không qua xét xử. Như vậy là thay vì bắt và xử theo diện tội phạm chiến tranh thì ông Loan đã giết người để trả thù.

•Do người bắn trả thù cho đồng đội: theo Lê Ngọc Cung phóng viên hãng AP, người tự cho là nhân chứng của sự kiện thì người bị bắt trong bức ảnh bị lính Việt Nam Cộng Hòa bắt khi hành quân và lý do bị bắn là vì lính Giải phóng đã giết nhiều người của bên Việt Nam Cộng Hoà.

Xác định tiêu chuẩn tù binh

Không có tư liệu khách quan, xác thực, đáng tin cậy về hoàn cảnh người bị bắt, có ở tình trạng đang chiến đấu trên chiến trường trong lúc có chiến tranh (hoặc đã đầu hàng trước khi bị bắt) nhưng các báo chí hiện nay, hầu như đều cho rằng người bị bắt thuộc diện tù binh chiến tranh và bị bắn không đúng luật dù đó là luật pháp của Việt Nam Cộng Hòa, vì điều đó không phù hợp với Công ước Genève về đối xử nhân đạo với tù binh, hàng binh chiến tranh

Không có tư liệu xác thực đáng tin cậy về việc có một gia đình cảnh sát gồm cả người già và trẻ con đã bị đặc công của Lực lượng Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam giết hại ở gần cầu Thị Nghè cũng như tư liệu về sự liên đới trách nhiệm của người bị bắt và bắn chết. Cũng như sự giết hại gia đình Trung tá thiết giáp Nguyễn Tuấn ở trại Phù Đổng để tìm mật mã lái xe thiết giáp cũng như sư liên đới trách nhiệm với người bị hại.

Những người được xem là thân với chính quyền Việt Nam Cộng hòa cũng thắc mắc về sự bất công vì các trường hợp giết "tù binh" tương tự của một quận trưởng ở tỉnh Phú Yên đã bị mất chức, giải ngũ, ra Tòa, thân bại danh liệt nhưng tướng Loan thì lại không bị Việt Nam Cộng Hòa xét xử mà không rõ nguyên nhân

Tác động của bức ảnh

Bức ảnh của Eddie Adams ngay lập tức đã lên trang nhất các báo quốc tế, làm xôn xao dư luận, gây sốc cho người dân Mỹ, làm đẩy mạnh phong trào phản chiến ở Mỹ. Nó trở thành một trong những hình ảnh được nhớ tới nhiều nhất của cuộc Chiến tranh Việt Nam và nó làm cho Adams giành được giải Pulitzer trong năm 1969 về chụp hình tin tức tại chỗ. Từ đó Nguyễn Ngọc Loan trở thành một biểu tượng của sự dã man tàn bạo. Về sau, Eddie Adams viết trong tập chí Time về Nguyễn Ngọc Loan và bức ảnh của ông:

"Viên tướng [Loan] giết người Việt Cộng, còn tôi giết viên tướng [Loan] bằng máy ảnh của tôi. Hình ảnh là thứ vũ khí mạnh nhất thế giới. Người ta tin vào hình ảnh, nhưng hình ảnh cũng có thể nói dối, cho dù không cố ý lừa dối. Hình ảnh chỉ là một nửa sự thật...

Nguyên văn tiếng Anh:
"The general killed the Viet Cong; I killed the general with my camera. Still photographs are the most powerful weapon in the world. People believe them, but photographs do lie, even without manipulation. They are only half-truths...

Đài BBC nhận định, bức ảnh đã gây sốc cho nhân dân Mỹ. Những người phản chiến dùng bức ảnh của Eddie Adams để phản bác lại tuyên bố của chính quyền Hoa Kỳ cho rằng cuộc chiến đang nghiêng về phía chính quyền hiếu chiến Hoa Kỳ và chính quyền miền Nam.

Tháng Ba năm 1968 diễn ra cuộc biểu tình phản chiến bạo lực ở Hoa Kỳ và trong tháng Mười cảnh sát đã đụng độ với những người biểu tình.

Một năm sau đó, hàng triệu người Mỹ xuống đường đòi rút quân Mỹ trở về.
Bốn năm sau, Chính quyền Hoa Kỳ phải rút quân Mỹ về nước trên cơ sở Hiệp định Paris ký ngày 27 tháng 01 năm 1973. Và cuộc chiến kết thúc hai năm sau đó bằng thắng lợi của quân giải phóng miền Nam Việt Nam.

Chú thích

Trích The Saigon Execution:
Trong một cuộc phỏng vấn sau này với Hal Buell, khi đó là sếp của Eddie tại New York, ông kể lại những gì đã xảy ra sau đó. Ông viết: "Adams theo dõi hai người lính VNCH kéo một người tù ra khỏi một cãi cổng ở cuối phố. Những người lính vừa kéo vừa đẩy một người có vẻ là Việt Cộng mặc áo sơ mi kẻ, tay bị trói sau lưng. Họ dẫn người đàn ông về phía Adams và Vo Su. Eddie Adams nói, 'Tôi dõi máy theo ba người đó, chụp một kiểu ảnh. Khi họ đến gần - cách khoảng 5 foot - những người lính dừng lại và lui về phía sau. Tôi thấy một người đàn ông từ bên trái bước vào trong vùng ngắm máy ảnh của tôi. Ông ta rút một khẩu súng lục ra khỏi bao và nâng lên. Tôi không hề nghĩ là ông ta sẽ bắn. Người ta thường chĩa súng vào đầu người tù khi hỏi cung. Do đó tôi chuẩn bị chụp ảnh về sự đe dọa, cuộc thẩm vấn. Nhưng nó đã không xảy ra. Người đàn ông chỉ rút một khẩu súng lục ra, chĩa vào đầu người Việt Cộng và bắn vào thái dương anh ta. Đúng lúc đó tôi chụp bức ảnh.'...

(Gà Gô - Sưu tầm)